Dyra i Afrika og den norske ulven

Lesetid: ca. 13 minutter.­

Frå tid til anna har eg gitt meg inn i debattar om plassen til ulven i norsk natur. Eg skal ikkje nekta for at eg synast ulven er eit fascinerande villdyr. For oss moderne, urbaniserte menneske som brukar naturen mest som arena for rekreasjon og oppleving, kan det opplagt ha verdi å vite at det der ute, utanfor den stressande urbane kvardagen, finst ein «vill natur» med ulv og andre rovdyr. Samstundes har eg òg sympati med dei som opplever ulven som ein trussel mot folk og buskap.

Interessa mi for ulven har likevel først og fremst hatt å gjere med at eg vil forstå betre korleis samfunnets syn på dette rovdyret har endra seg gjennom historia. Svaret, slik eg ser det, er nokså opplagt: Det har å gjere med forvandlinga av samfunnet fra eit agrarsamfunn til eit postindustrielt samfunn, og med endring av makt og avmakt til å definere kva som er «den naturlege naturen». I eit samfunn som var avhengig av naturressursane i skog og utmark for utkomme og levebrød, var ulv og andre rovdyr konkurrentar og ein trussel. I dagens postindustrielle samfunn, er slike samfunnsgrupper marginaliserte. Folk flest har «flytta ut av naturen». Dei ser naturen utanfrå, og opplever rovdyra som noko som gjer naturen der ute rikare og meir mangfaldig.

Denne analysen har gleda nokre og forarga andre. For dei mest overtydde tilhengarane av rovdyr i norsk natur er det eit udiskutabelt verdispørsmål som står over politikken. Dei fleste kommentarane eg har fått av dette slaget er godt kjende, og dei fleste skyt utanfor min analyse. Det var likevel ein kommentar som råka meg spesielt, som fekk meg til å tenke over mi eiga rolle, og som no får meg til å skrive denne ettertenksame teksten. I ein e-post som først forklara for meg korleis ulven er nødvendig for å skape betre balanse i den norske naturen, og at bøndene burde passe betre på sauene sine, avslutta skrivaren med følgjande spørsmål: «Er det ikke rart at ´primitive´ afrikanere klarer å leve side om side med både løve og leopard, bl.a.?»

Kommentaren råka meg som sagt spesielt fordi eg, truleg i motsetnad til skrivaren, har levd og arbeidd i fleire år i Afrika (Tanzania), tett inn på den afrikanske landsbygda og tett innpå Tanzanias fantastiske fauna av ville dyr med både løver og leopardar. Eg må likevel distansere meg sterkt frå skrivaren si klart rasistiske omtale av afrikanarane som (rett nok i hermeteikn) «primitive». Eg har aldri møtt «primitive» afrikanarar.

I siste halvdel av 1980-åra arbeidde eg i tre år ved ein tanzaniansk høgskule for økonomi og administrasjon, det som den gongen heitte Institute of Development Management (IDM) i Mzumbe i Morogororegionen. Norad hadde sendt meg som «u-hjelp» for å bruka mi erfaring frå det norske høgskulesystemet for å hjelpe til med utviklinga av undervisningsopplegg og forsking ved denne høgskulen. Dette var interessant nok, men for ein natur- frilufts- og jaktinteressert nordmann hadde opphaldet, ein ekstra bonus. Høgskulen held til på ein campus langt ute på den tanzanianske landsbygda i Morogoro-regionen. Her hadde vi den tanzanianske landsbygda, dei små landbyane, bushen og villmarka tett innpå oss. Dermed også det fantastiske dyrelivet. Ein liten time biltur unna, var vi midt inne i Mikumi nasjonalpark. For oss var dette sjølvsagt nytt, spennande og eksotisk. Ikkje langt frå næraste landsby opplevde eg til dømes ein dag ein leopard som passerte rett framfor bilen. Frå tid til anna kom elefantar inn frå bushen og ramponerte maisåkrane til bøndene. Dei hadde lært seg å leve med det, men dei likte det ikkje. Dei hadde òg lært seg å leve med leoparden som dei hadde sett snike rundt i bushen nær landsbyen, men dei likte ikkje han heller, og dei var redde for barna sine.

For oss var likevel dette nærast som å komme til paradis. Trygt bak rutene i vår Land Cruiser kunne vi bevege oss tett innpå løver, leoparder og andre ville, og meir eller mindre farlege, dyr i nasjonalparkar og elles ute i bushen. Vi fekk oppleve det fantastiske dyrelivet i Ngorongoro-krateret. Her kjem ein tett innpå løver og leopardar, alle slag antiloper, elefantar, giraffar og sebraer. Vi kunne sitte på den overbygde terrassen på villmarkslodgen frå kolonitida i utkanten av Serengeti mens troperegnet sila ned utanfor i nærare 30 grader. Tre meter ute på grasbakken stod skiltet med grensa for kor langt det var trygt å røre seg. Om morgonen, når Land Cruiseren så vidt tok seg fram på den oppbløytte stien etter regnvêret, passerte vi på 30 meters avstand ein løvefamilie som var i ferd med å fortære ein uheldig sebra til frukost. For ein enkel nordmann som elskar natur og villmark var dette, som sagt, nærmast som å komme til paradis.

Den næraste grannen vår på campus heitte Kapote og var flyktning fra Malawi. Han var sosiolog, og som mange andre politisk aktive, hadde han måtte rømme til Tanzania frå terrorregimet til Malawis diktator, Hastings Banda. Grannen vår introduserte oss for ein anna flyktning frå det same området. Mwangulu var manager for ein statleg ranch ein halvtimes biltur på humpete vegar gjennom bushen. Ranchen blei påstått å dekke eit område på Mkata plains med bush og steppelandskap på storleik med Zanzibar og ha plass til ca. 10 000 kveg. Desse blei drivne rundt i flokkar med ca. 250 dyr av gjetarar som følgde dyra dag og natt, og med berre ein stokk til å verne seg og krøtera mot villdyr.

For det var ikkje berre kveg som streifa rundt på dette enorme området. Her fanst òg ein rik fauna av ville dyr; rovdyr som løver, leopardar, gepardar, hyenar og sjakalar; og mange slag antiloper, villsvin og bøflar. Det store for ein pasjonert jeger frå Noreg, var at innafor ranchen var det ranchmanager Mwangulu, som rådde over jakta. I grunnen skulle graset her vere reservert for krøtera. Her var eg difor alltid velkommen til å drive jakt. Det var berre å møte opp hos Mwangulu, så blei vi tildelt ein kjentmann som losa oss trygt omkring, og som visste kvar viltet fanst. I løpet av dei tre åra blei det mange impalaer, reedbucks, vortesvin, nokre større antiloper, og til og med ein bøffel. Kjøtet kom vel med, ikkje berre for oss, men minst like mykje for venner og kollegaer på campus. Og så var sjølvsagt min venn, ranch-manager Mwangulu, takksam for eit impala-slakt i ny og ne.

Med jaktområdet berre ein god halvtimes veg unna, kunne ein ta ein kort jakttur ein ettermiddag. Det finaste var likevel dei lange jaktturane med overnatting i bushen. Då tok vi også gjerne med oss ein masai eller to frå ein masai-landsby som også fanst der langt inne i bushen. Masaiane lærde meg å slå leir og gjere opp bål slik at leiren var trygg for ville dyr, først og fremst løver. Det viktigaste er å samle nok ved, tørre stokkar og greiner, slik at leirbålet kan haldast brennande heile natta. Og dersom ein skal sikre seg mot løver, er det heller ikkje nok berre med eitt bål. Alle ville dyr orienterer seg opp mot vinden. 50-60 meter framanfor leirbålet (med vinden i ryggen) gjer ein difor opp eit anna bål, og dessutan to mindre bål ute på kvar side. Med dette arrangementet meinte masaiane at vil ville vere trygge for ville dyr. Så kunne vi nyte kvelden ved leirbålet under ein høg tropisk stjernehimmel, gjerne grille hjartet av ein nyleg skoten impala, lytte til alle slag lydar i mørkret ute i den afrikanske bushen og halde den gode samtalen gåande. Det finst neppe ein betre måte for å få ro i sjela og å kople av frå sivilisasjonen og kvardagens slit og mas. Det er likevel ikkje til å nekte for at ein kjenner ein viss respekt for naturen når ein i det fjerne kan høyre ei løve brøle og signalisere at ho ikkje er altfor langt vekke. Det var aldri tale om at alle kunne sove samtidig. Leirbåla måtta haldast ved like, og det måtte haldast eit vaktsamt auge med om noko rørde seg i utkanten av lysskjæret frå leiren. Haglbørsa, som er det mest effektive forsvarsvåpenet i nærkontakt med eit farleg dyr, var alltid innom rekkevidde. Men når det er sagt, opplevde vi aldri at løver eller andre villdyr, bortsett frå sjakalar og villkattar, nærma seg leiren om natta. I alle fall såg vi dei ikkje.

Slike dagar og netter kunne ein kjenne seg litt som ein moderne Ernest Hemingway som i boka «Green Hills of Afrika», på meir meisterleg vis enn kanskje nokon annan, har beskrive opplevinga som jeger i den tanzanianske villmarka. Eg fekk rett nok ikkje den store kuduen med eit praktgevir på over 50 tommar, slik Hemingway til slutt lykkast med den siste jaktdagen. Kuduen fekk eg først mange år seinare, i Sør-Afrika. Men kuduar i Eastern Cape er ikkje like store og staselege som kunduar i Aust-Afrika. Så det vert på ein måte ikkje det same.

Historia til Hemingways er ein del av den koloniale historia til Tanzania og Afrika. Det var koloniherrane, og trofejegerar som Hemingway, som introduserte den moderne jaktkulturen til Tanzania. Lokalbefolkninga dreiv også jakt, men med enkle våpen som spyd, pil og boge. Skytevåpen var reservert herrefolket. Mange av nasjonalparkane og viltreservata er arv fra kolonitida, men som dagens makthavarar har tatt over, og som i dag er berebjelkar i turistindustrien. Dei som først og fremst er blitt marginaliserte i denne utviklinga, er småbøndene på landsbygda og nomadiske folkegrupper som masaiane, som er blitt trengde bort fra sine tradisjonelle område for å gje plass for viltet og turistindustrien.

Sjølv om mine jaktopplevingar høyrer til ei anna tid, hadde eg likevel det til felles med Ernest Hemingway at eg stod utafor det tanzanianske samfunnet. Eg var, om ikkje ein inntrengar, så i alle fall ein tilskodar og gjest. I balansen mellom pluss og minus, fekk eg med meg berre plussida. Eg var ein rik kvit mann som kunne nyte villmarka, det ville – og til dels farlege – dyrelivet på avstand, og gjerne trygt bak rutene i min Land Cruiser. I motsetnad til gjetarane som passa på krøterflokkane sine til fots, i sandalar laga av utslitne bildekk, og berre med ein stokk til forsvar, kunne eg nyte tropenatta relativt trygt ved leirbålet med børsa på armlengd avstand dersom eg skulle få behov for ho.

Den viktigaste konflikten mellom menneske og løver i dette området er likevel den mellom masaiane og løvene. For masaiane er husdyra den viktigaste både kulturelle og økonomiske kapitalen, og her er løvene ein kontinuerleg trussel og ein fare både for husdyr og menneske. Konflikten er ikkje ulik ulvekonflikten her heime, men likevel med heilt andre dimensjonar. Også her er det naturvernarar på den eine sida, først og fremst mektige internasjonale organisasjonar som WWF og IUCN, som er opptatt av å bevare villmarka og rovdyra, men òg mesteparten av det internasjonale bistandssystemet. Og på den andre sida, ei lokalbefolkning som må leve av og i naturen, og der rovdyra er ein kontinuerleg trussel.

Kontrasten til vårt fascinerande og opplevingsrike møte med den tanzanianske villmarka, var ein landsby nokre kilometer vekke. Her hadde det slått seg til ei løve i utkanten av landsbyen – truleg eit eldre eksemplar som hadde fått vanskar med å jakte på sine tradisjonelle byttedyr. Her i landsbyen fann den lett bytte i form av – først og fremst – kvinner og barn som var tvinga til å gå lange strekningar gjennom bushen for å hente ved og vatn. Landsbybuarane i dei fattige landsbyane hadde ingen våpen eller andre middel til å få has på løva. Så det var først etter at løva hadde tatt livet av fleire landsbybuarar at lokale styresmakter fekk tilkalla profesjonelle jegerar som lykkast å skyte dyret.

Ja, det er på ein måte sant som e-postskrivaren som eg siterte innleiingsvis skreiv: Dei påstått «primitive» afrikanarane klarar å leve side om side med løver og andre farlege dyr og rovdyr. Men på den andre sida spreier slike og liknande påstandar (mellom anna om korleis indarar lever side om side med tigeren) eit falsk bilete av røyndomen, og eit falskt bilde av dei menneska det er tale om. Min e-postskrivar er nemleg ikkje einsam om å sjå på menneske i denne delen av verda som «primitive», men samtidig beundra dei som «naturmenneske» som lever i pakt med naturen, og i ei eller anna form for «fredeleg sameksistens» med rovdyra tett innpå seg. Og så kan desse «primitive» menneska haldast fram som eit ideal for oss «moderne» menneske. Når dei kan, kvifor kan ikkje òg vi akseptere nokre få rovdyr? Men desse menneska er likevel ikkje meir «primitive» enn deg og meg. Dei er derimot fattige, og dei har ikkje mykje val, verken afrikanarane eller indarane. Dei fleste som lever ute på den tanzanianske landsbygda, masaiar og andre, i meir eller mindre nærkontakt med løver, leopardar og andre rovdyr som ein reell trussel både mot menneske og husdyr, skulle nok meir enn gjerne vore kvitt rovdyra. Men i motsetnad til korleis bøndene på landsbygda i Norge for over 150 år sidan hadde makt og ressursar til vinne over ulven, har bønder og masaiar i Tanzania aldri hatt verken makt eller ressursar til å få kontroll med den rovdyrtrusselen som dei må leve med.

Knapt noko land kan konkurrere med Tanzania når det gjeld vill og verna natur. Det finst tretten naturreservat, tolv nasjonalparkar, trettiåtte naturvernområde og ei lang rekke naturverna stader. Berre viltreservatet Selous dekker eit område nesten dobbelt så stort som Belgia. Men med rask folkevekst og økonomisk utvikling aukar også presset på naturen og på mange av desse områda. Mange av områda er også potensielt fruktbart jordbruksland som alternativt kunne produsert mat for ei veksande befolkning. Då eg budde i Tanzania i slutten av 1980-åra, hadde landet i underkant av 25 millionar menneske. I dag er dette talet meir enn dobla, til over 60 millionar. Økonomisk utvikling, auka folketal og reduksjon av fattigdom krev utbygging av infrastruktur som vegar, jarnvegar og energiforsyning. Det har mellom anna i lang tid vore ein konflikt om bygging av betre vegsamband gjennom Serengeti, som vi kjenner frå tallause reportasjar og videobilete frå dei årlege gnu-vandringane mellom Masai Mara i Kenya og Serengeti i Tanzania. I utkanten av Selous er det under bygging eit gigantisk vasskraftverk, Stieglers Gorge, som vil demme ned store område innafor viltreservatet. Alle slike prosjekt møter høglydte protestar frå internasjonale miljøorganisasjonar, òg frå vestlege bistandsorganisasjonar.

Vi som har sorg for den ville afrikanske naturen, som synest at det er sørgjeleg at talet ville dyr blir redusert og «ofra» på alteret til utviklinga, har likevel eit dilemma. Kva rett har vi til å sette oss til dommarar over ei utvikling der afrikanarane ofrar delar av den «urørde naturen» for å komme ut av den fattigdomen som det store fleirtalet lever under i dag? I våre eigne land har vi bygd ned mykje av vår natur nettopp for å bygge dei velstands- og velferdssamfunna vi har. Det store fleirtalet av oss har «flytta ut av naturen». Vi opplever ikkje ulven som ein trussel. Tvert om kan vi oppleve den norske villmarka med ulv og andre rovdyr utanfrå, liksom vi òg, trygt beskytta i våre Land Cruisarar eller Land Roverar, kan ha gleda av den fantastiske naturen og det utrulege dyrelivet som framleis finst i Afrika.

Både i Tanzania og i Noreg er spørsmålet om forholdet mellom samfunn og natur eit spørsmål om makt. Makt til å bestemme korleis naturen skal brukast, og definisjonsmakt over kva som er «den gode naturen». Og etter kvart som det tanzanianske samfunnet endrar seg, og dersom òg dei på den tanzanianske landsbygda som i dag eksisterer på den nedre del av samfunnsstigen skulle få meir makt over naturen, er det ikkje sikkert at landsbyfolket og masaiane vil fortsette å leve opp til idealet til e-postskrivaren som eg refererte til innleiingsvis: bli oppfatta som «primitive» og finne seg i «å leve side om side med både løve og leopard».

I dag er det likevel eit anna scenario som verkar minst like sannsynleg, nemleg at det er masaiane som blir fordrivne for å gje plass for rovdyra og viltet. Sterke krefter i det tanzanianske maktapparatet, saman med internasjonale miljøorganisasjonar som WWF, vil gjerne fordrive, kanskje så mange som ca. 60 000, masaiar frå delar av Ngorongoro Conservation Area. Til no har masaiane levd og verka saman med viltet i dette området. Nå vil staten gjere det om til eit reint viltreservat til glede for naturvernet og turistindustrien. I Noreg blir rett nok ikkje folk drivne vekk frå ulveområda med makt, og i Tanzania talar vi om ei konflikt med heilt andre dimensjonar enn den vesle konflikten om ulven i Noreg. Likskapen er likevel at naturvernarar og storsamfunnet står mot marginale folkegrupper i konflikt om forståinga og bruken av naturen.