Ein «erigert penis», ei babydokke ‒ og litt trøyst

Temaet i Samtiden 5-2023 er fotball. Alle artiklene om fotball vil være å finne her.

Johannes Nymark er førsteamanuensis emeritus ved NHH, der han har undervist i spansk språk og historie, kultur og samfunn om Spania og Latinamerika ved Institutt for fagspråk og interkulturell kommunikasjon.

Då «Dibu» Martínez fekk gullhansken som prov på at han var den beste keeperen i VM, sette han hansken framom skrittet og simulerte ein erigert penis. Seinare, medan laget hans køyrde gjennom Buenos Aires i buss, klemte han på ei babydokke som førestilte den store franske spelaren i VM, Kylian Mbappé. Desse handlingane vekte ikkje berre undring, men også avsky og harme i delar av verda.

Eit anna bilete viste ein omsutsfull keeper som, saman med den franske presidenten Emmanuel Macron, trøysta Mbappé etter finalen, der han hadde laga hat trick og dessutan sett inn eit mål i straffesparkkonkurransen, men likevel måtte finna seg i tap og andreplass i turneringa. Åtferda til «Dibu» Martínez kunne verka sjølvmotseiande.

Den argentinske avisa Página 12 skreiv 3. mars i år at «Dibu» Martínez rørte ved kjenslene til mange [dei som var til stades i Paris då han vann enda ein pris og blei valt til beste keeper i verda for heile 2022]. For historia til «Dibu» dreier seg om offer, talent og personleg viljestyrke». «Dibu» rørte mange, også i Paris og Europa, trass i det han fann på i høve VM-finalen i Qatar.

I takketalen sa keeperen framom eit fullsett auditorium i Paris: «Eg får alltid spørsmål om kven som er idola mine i livet… Eg svarer at det er mor mi som vaskar og far min når han kvar dag går på jobb [som hamnearbeidar].» No vil argentinske fattiggutar stå i mål, nett som førebiletet «Dibu» Martínez.

Machokultur

Dette samsvarer med oppfatninga til sosialantropologen Eduardo Archetti (1943‒2005) i ein artikkel frå 1985, der han skriv at underklassen på tribunane er med på ritual som reproduserer eksisterande skilnader, i dette tilfellet «det normale» i ein machokultur.

Argentinske Archetti arbeidde frå 1980 ved Universitetet i Oslo, og eitt av spesialområda hans var fotballen sin plass i den nasjonale argentinske identiteten. I artikkelen «Fotball og nasjonal etos» (i Egil «Drillo» Olsen (red.) FOTBALL ‒ mer enn et spill, Cappelen, 1985) analyserte Archetti med konkrete døme korleis machokulturen i fotballen ytra seg i Argentina på 1980-talet. At machoidealet den gongen stod sterkt kan ingen nekta for, og den veksande kvinnerørsla og kvinnefotballen i landet har ikkje verka inn på dette.

Fotballen er eit område som har vore dominert av menn og deira kultur ‒ og ukultur. Ein utlending på eit fotballstadion i Argentina vil bli slått av den energien publikum legg for dagen. Dei valdelege argentinske «barras bravas» (hooligans) finn mellom anna sitt utkomme gjennom å kontrollera delar av billettsalet, med stillteiande velsigning frå klubbane. Desse militante tilhengarane har, som ofte elles mellom fotballsupporterar, song, musikk og trommer som sitt særmerke. Improviserte songar blir til på det ein i Argentina omtalar som «la popular» («folketribunen», der det mange stader framleis er ståplassar). Her held den minst ressurssterke delen av publikum til, og her er det at det blir sunge og skråla mest.

Den mannlege verda versus den kvinnelege

I «Fotball og nasjonal etos» skriv Eduardo Archetti at songane og skrika på argentinske arenaer utgjer ritual der identitet blir skapt ved å setta den mannlege verda opp mot den kvinnelege. Ikkje berre det: Den mannlege verda ber òg i seg ideane om det å vera moden, fullt utvaksen, sjølvstendig og med evne til å realisera i praksis det ein set seg føre. Det mannlege står såleis i skarp kontrast også til det barnslege. Blant fotballtilhengarar diskvalifiserer ein motstandaren ved å forvandla vedkommande til eit barn, slik det kjem fram i denne nidvisa som tilhengarane av Boca Juniors rettar mot den andre store klubben i Argentina, River Plate (omsettingane av nidvisene er mine):

Nei sjå, nei sjå, nei sjå,
noko så søtt,
no brukar dei på River
mjølk og tåtesmokk.

River hadde ei lita kjerre,
som Boca tok ifrå dei,
River fór sin veg gråtande,
Boca fór sin veg som meister.

I denne fotball-mytologien er Boca folkeleg, tappert og fullt av pågangsmot, medan River høyrer til middelklassen (dei omtalar seg sjølve som «millionærane») og er eit «feigt» lag som spelar ein fotball basert på teknikk og subtilitetar. Slik er det i alle fall i Archetti si framstilling.

Mannlege fotballspelarar skal vera ferdige med det barnslege. Og her er vi attende ved «Dibu» Martínez si åtferd andsynes Kylian Mbappé i høve finalen i fotball-VM i 2022. Biletet av ein trøystande keeper viser på eit vis ei sympatisk side av han, eit aspekt som skriv seg inn i ei forteljing om ein far som trøystar sonen sin etter eit tap. I fotballens macho-verd blir det heile nedverdigande for Mbappé, ein vaksen som treng trøyst.

Infantiliserar Mbappé

Kva så med babydokka som framstilte Mbappé? Det er ikkje uvanleg i argentinsk fotball å henga ut motstandaren ved å gjera han til eit barn. Paradoksalt nok kan ein hevda at målet om å infantilisera Mbappé nærmast kjem attende som ein bumerang og råkar «Dibu» sjølv midt i fleisen, som den vesle ungen han blir som treng ei babydokke.

«Sug meg», sa Diego Armando Maradona då han blei forbanna på journalistar som kritiserte han som trenar etter ein kamp Argentina vann over Uruguay i 2009. I «Fotball og nasjonal etos» forklarer Eduardo Archetti at det å audmjuka motstandaren ved å tvinga han til å gjera «ting mot sin natur» er eit stadig tilbakevendande tema hos argentinsk publikum. Her er nokre døme frå artikkelen til Archetti:

Huracán, Huracán (namn på fotballag)
dei køyrer han inn i ræva på deg, mann.

Sjå der, sjå der, sjå der
for eit køddete lag,
no, når dei kjem,
trenger vi inn i ræva på dei,
det er inga sak.

Sakte, sakte, sakte
inn i ræva på dei vi trengte.

I alle desse tilfella ‒ og i tusenvis fleire ‒ kjem det fram at tilhengarane til eins eige lag er dei «verkelege mannfolka», som er i stand til å tvinga i kne tilhengarane av det andre laget og gjera dei om til homoseksuelle.

Archetti peiker på at det dårlegaste biletet ein kan ha av ein vaksen mann i Argentina, er som barn eller homoseksuell. I ein slik forstand får fotballen ein «oppdragande» funksjon, som eit ritual der gutar blir innvigde i det mannlege. Ein skulle tru at dette aspektet var blitt tona ned dei seinaste tiåra, men reaksjonane på stuntet til Argentina-keeperen etter VM-sigeren indikerer at så ikkje alltid er tilfellet.

Fotballen speler på eit vis den rolla som karnevalet hadde tidlegare. På fotballstadion får ein høve til å setta det etablerte ‒ politisk, økonomisk, sosialt ‒ på hovudet. Små nasjonar viser styrke på fotballarenaen, der resultatet slett ikkje er gitt på førehand. Difor er fotball ein viktig arena for the underdog. Fattigguten frå slummen har i fotballen sin store, kan henda einaste sjanse til å komma seg opp og fram, i eit samfunn med stadig rikare rikingar og stadig meir fattige fattigfolk. Latinamerikanske stjernespelarar kjem nesten alltid frå svært fattige kår, der vald kan vera viktig for å overleva. Maradona kom frå eit område, Villa Fiorito i Buenos Aires-provinsen, der ein lenge ikkje våga bygga ein politistasjon, fordi ein visste at fattige ville riva den ned att med ein gong.

Det er såleis ikkje rart at ein på eit argentinsk fotballstadion opplever ting som slett ikkje er politisk korrekte. Gjennom fotballen kan folk uttrykka misnøye og i somme tilfelle uttrykka meiningar med politiske undertonar. Det såg ein døme på då Argentina arrangerte fotball-VM i 1978, under eit knallhardt diktatur (1976‒1983). Argentinske tilskodarar ropte ut sin avsky mot dei militære leiarane på ein måte dei ikkje kunne elles i samfunnet. Slik tener store fotballstadion, der individet forsvinn i massen, som ein arena for å manifestera undertrykte meiningar og kjensler.

«Dibu» Martínez sine påhitt under og etter VM-finalen i 2022 tyder på at det framleis finst mange område med nedarva machokultur i Argentina, ein mannskultur som kjem klart til uttrykk mellom anna i fotballen. Det er ikkje gjort over natta å kvitta seg med ein (valds)kultur som har eksistert sidan den spanske kolonitida og også etter at landet blei uavhengig i starten av 1800-talet.

Men ingen må tru at det berre er i andre land vi finn machokultur i fotballen. Undertrykte kjensler av ulik valør kjem til overflata i så mange fotballhendingar, og vi kjenner oss att i dei også i vår del av verda. I Aftenposten 6. februar 2008 ‒ det er ikkje meir en 15 år sidan ‒ reagerte sosiologen Gerd von der Lippe på at dåverande sportsleg leiar i Vålerenga og statssekretær i Utanriksdepartementet Raymond Johansen hadde sagt at det var «for mange kjerringer i norsk fotball». Medvite eller ikkje kan det verka som om mange, og ikkje berre i Argentina, kjenner ein fascinasjon for det politisk ukorrekte i fotballsamanheng.